در نظام گمرکی ایران، کالای متروکه به کالاهایی گفته می‌شود که پس از ورود به اماکن گمرکی (مانند انبارها، بنادر، فرودگاه‌ها) در مهلت قانونی مقرر توسط صاحب کالا ترخیص نشده و به حال خود رها شده‌اند. به عبارت دیگر، صاحب کالا در زمان مشخص شده، اقدامات لازم برای اظهار، پرداخت حقوق ورودی و عوارض، و خروج کالا را انجام نداده است.
مدت زمان متروکه شدن کالا در گمرک ایران
- کالاهای وارد شده از طریق هوایی: اگر پس از گذشت ۲ ماه از تاریخ صدور اولین قبض انبار، صاحب کالا برای ترخیص آن اقدام نکند، کالا متروکه تلقی می‌شود. (برخی منابع به ۷۰ روز اشاره می‌کنند، اما ۲ ماه رایج‌تر است.)
- کالاهای وارد شده از طریق زمینی و دریایی: اگر پس از گذشت ۴ ماه از تاریخ صدور اولین قبض انبار، صاحب کالا برای ترخیص آن اقدام نکند، کالا متروکه تلقی می‌شود.
- تمدید مهلت: در صورت درخواست کتبی صاحب کالا و با دلایل موجه، این مهلت برای ۲ ماه دیگر (برای کالاهای هوایی) و ۴ ماه دیگر (برای کالاهای زمینی و دریایی) قابل تمدید است. البته این تمدید مشروط به تشخیص گمرک است.
- مؤسسات تولیدی: برای مؤسسات تولیدی ممکن است این بازه زمانی متفاوت باشد و شامل محدودیت‌های زمانی فوق نشوند.
دلایل اصلی متروکه شدن کالا
- عدم ارائه یا نقص مدارک: عدم ارائه کامل و صحیح اسناد و مدارک مورد نیاز برای ترخیص کالا (مانند فاکتور، بارنامه، گواهی مبدأ، مجوزهای بهداشتی یا استاندارد).
- عدم اخذ مجوزهای لازم: عدم دریافت به موقع مجوزهای قانونی برای واردات کالا از سازمان‌های مربوطه (مثلاً مجوز وزارت بهداشت برای مواد غذایی).
- مشکلات مالی: عدم توانایی صاحب کالا در پرداخت هزینه‌های ترخیص شامل حقوق ورودی، عوارض گمرکی، مالیات و هزینه‌های انبارداری.
- مشکلات حمل و نقل: اختلالاتی نظیر تاخیر، خرابی وسیله نقلیه یا ورود کالا به مقصد اشتباه.
- عدم مطابقت کالا با سفارش: ممکن است کالا مطابق با سفارش اولیه نباشد و صاحب کالا از ترخیص آن منصرف شود.
- تغییرات بازار: تغییرات ناگهانی در نرخ ارز، تعرفه‌ها یا تقاضای بازار که موجب می‌شود ترخیص کالا از نظر اقتصادی برای صاحب کالا مقرون به صرفه نباشد.
- عدم اطلاع رسانی کافی: در برخی موارد، صاحب کالا از ورود محموله خود به گمرک یا لزوم ترخیص به موقع آن مطلع نمی‌شود.
قوانین جاری گمرک ایران در مواجهه با کالاهای متروکه
قوانین مربوط به کالاهای متروکه عمدتاً در قانون امور گمرکی جمهوری اسلامی ایران و آیین‌نامه‌های اجرایی آن، و همچنین قانون جمع‌آوری و فروش کالاهای متروکه، قاچاق و ضبطی قطعی یافته و کالای قاچاق بلامصرف و صاحب متواری، مشخص شده‌اند.
مهم‌ترین نکات و مراحل در مواجهه با کالاهای متروکه عبارتند از:
- اعلام متروکه شدن: پس از انقضای مهلت‌های قانونی (و مهلت تمدید در صورت درخواست)، گمرک به صورت رسمی کالا را “متروکه” اعلام می‌کند. این اعلام به صاحب کالا یا متصدی حمل ابلاغ می‌شود و در صورت نامعلوم بودن صاحب کالا، از طریق روزنامه‌های کثیرالانتشار آگهی می‌شود.
- انتقال به سازمان جمع‌آوری و فروش اموال تملیکی: بر اساس ماده ۳۳ قانون امور گمرکی، سازمان جمع‌آوری و فروش اموال تملیکی مسئول نگهداری، اداره و فروش کالاهای متروکه، ضبطی (ضبط شده) و واگذاری به گمرک است. پس از اعلام متروکه شدن، کالا از انبارهای گمرک به انبارهای این سازمان منتقل می‌شود.
- حق ترخیص کالا تا زمان فروش: تا زمانی که کالا توسط سازمان اموال تملیکی به فروش نرسیده است، صاحب کالا حق دارد پس از اعلام گمرک به سازمان مذکور، برای انجام تشریفات قطعی گمرکی و ترخیص کالای خود اقدام نماید. این امر مستلزم تسلیم اظهارنامه یا تغییر عنوان اظهارنامه، رعایت کلیه مقررات مربوطه، و پرداخت تمام وجوه متعلقه (شامل حقوق ورودی، عوارض، مالیات، هزینه‌های انبارداری و جریمه دیرکرد) است.
- نحوه فروش کالای متروکه:
- مزایده عمومی: کالاهای متروکه قابل فروش، عمدتاً از طریق مزایده عمومی توسط سازمان جمع‌آوری و فروش اموال تملیکی به فروش می‌رسند. این مزایده‌ها به صورت عمومی اطلاع‌رسانی می‌شوند (از طریق وب‌سایت سازمان اموال تملیکی و سایر رسانه‌ها).
- کارشناسی و قیمت‌گذاری: قبل از مزایده، کالاها توسط کارشناسان مربوطه ارزیابی و ارزش‌گذاری می‌شوند تا قیمت پایه مزایده تعیین شود.
- اولویت‌بندی: در مزایدات کالاهای متروکه، صاحب کالا (مالک اصلی) نیز می‌تواند شرکت کند، اما هیچ اولویتی نسبت به سایر شرکت‌کنندگان ندارد.
- کسر هزینه‌ها و استرداد باقی‌مانده وجه: پس از فروش کالا در مزایده، سازمان اموال تملیکی ابتدا کلیه هزینه‌های گمرکی (حقوق ورودی، عوارض، هزینه‌های انبارداری و جریمه‌ها) و همچنین هزینه‌های مربوط به فروش (مزایده) را از مبلغ حاصل از فروش کسر می‌کند. مابقی مبلغ (در صورت وجود) به حساب امانی صاحب کالا واریز می‌شود.
- مهلت مطالبه وجه حاصل از فروش: صاحب کالا دو سال فرصت دارد تا با ارائه اسناد و مدارک لازم برای اثبات مالکیت، مبلغ باقی‌مانده از فروش کالای متروکه خود را از گمرک یا سازمان اموال تملیکی مطالبه و دریافت کند. پس از این مدت، اگر وجه مطالبه نشود، به درآمد دولت واریز خواهد شد.
- امحای کالا (در موارد خاص): کالاهایی که فاسدشدنی، خطرناک، غیرقابل مصرف، فاقد ارزش تجاری، یا مغایر با استانداردهای ایمنی و بهداشتی باشند (مانند مواد غذایی تاریخ مصرف گذشته یا کالاهای قاچاق که حکم قضایی امحا دارند)، به جای فروش، معدوم (امحا) می‌شوند.
- اعتراض صاحب کالا: صاحب کالا می‌تواند در صورت ضبط کالا توسط گمرک به دلیل تخلفات گمرکی یا متروکه شدن، ظرف مهلت‌های قانونی (معمولاً ۱۵ روز برای اعتراض به ضبط و ۲ ماه برای مراجعه به مراجع قضایی پس از ابلاغ صورتجلسه توقیف) به مراجع قضایی اعتراض کند.
کالای متروکه (Abandoned Goods)( توضیحات تکمیلی)
“کالای متروکه” در اصطلاح گمرکی ایران به کالاهایی اطلاق می‌شود که پس از ورود قانونی به اماکن گمرکی (مانند انبارها، بنادر، فرودگاه‌ها، انبارهای عمومی تحت نظارت گمرک)، در مهلت‌های قانونی مقرر توسط صاحب یا نماینده قانونی آن ترخیص نشده و به دلیل عدم پیگیری، در وضعیت بلاتکلیفی قرار گرفته‌اند. این کالاها به نوعی توسط صاحبانشان “رها شده” تلقی می‌شوند، زیرا مراحل اظهار، پرداخت حقوق گمرکی و عوارض، و خروج نهایی آن‌ها از گمرک به سرانجام نرسیده است.
اهمیت مهلت‌های قانونی در متروکه شدن:
مهلت‌های قانونی برای ترخیص کالا، که از تاریخ صدور اولین قبض انبار محاسبه می‌شوند، بسیار حیاتی هستند. عدم رعایت این مهلت‌ها، حتی برای یک روز، می‌تواند منجر به متروکه شدن کالا گردد:
- کالاهای وارد شده از طریق هوایی: دو ماه (۶۰ روز) از تاریخ صدور اولین قبض انبار.
- کالاهای وارد شده از طریق زمینی و دریایی: چهار ماه (۱۲۰ روز) از تاریخ صدور اولین قبض انبار.
نکته مهم: این مهلت‌ها قابل تمدید هستند. صاحب کالا می‌تواند با ارائه درخواست کتبی و دلایل موجه، از گمرک درخواست تمدید مهلت کند. این تمدید برای کالاهای هوایی تا دو ماه دیگر و برای کالاهای زمینی/دریایی تا چهار ماه دیگر امکان‌پذیر است. البته تصمیم نهایی در مورد تمدید با گمرک است و در صورت پذیرش، صاحب کالا باید هزینه‌های انبارداری دوره تمدید را نیز تقبل کند.
دلایل اصلی و ریشه‌ای متروکه شدن کالا:
متروکه شدن کالا معمولاً ناشی از یک یا ترکیبی از مشکلات زیر است:
- مشکلات اسنادی و مجوزها:
- نقص یا عدم ارائه مدارک: نداشتن یا کامل نبودن اسنادی مانند فاکتور خرید (Commercial Invoice)، لیست بسته‌بندی (Packing List)، بارنامه (Bill of Lading)، گواهی مبدأ (Certificate of Origin)، گواهی بهداشت، گواهی استاندارد، یا سایر مجوزهای لازم از سازمان‌های مرتبط.
- عدم اخذ مجوزهای لازم: بسیاری از کالاها نیاز به مجوزهای وارداتی خاص از وزارتخانه‌ها یا سازمان‌های ذی‌ربط (مانند وزارت بهداشت، سازمان ملی استاندارد، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان غذا و دارو) دارند. تأخیر یا عدم دریافت این مجوزها، ترخیص را متوقف می‌کند.
- عدم تطابق اسناد با کالا: مغایرت بین اطلاعات مندرج در اسناد و محتویات واقعی کالا که منجر به پیچیدگی‌های گمرکی می‌شود.
- مشکلات مالی و اقتصادی:
- عدم توان پرداخت حقوق گمرکی و عوارض: هزینه‌های گمرکی (شامل حقوق ورودی، عوارض، مالیات بر ارزش افزوده و سایر مالیات‌ها)، به همراه هزینه‌های انبارداری و جریمه‌های احتمالی، ممکن است برای صاحب کالا سنگین باشد.
- نوسانات نرخ ارز: تغییرات ناگهانی و شدید نرخ ارز می‌تواند محاسبات اقتصادی واردکننده را بر هم زده و ترخیص کالا را از نظر مالی مقرون به صرفه نکند.
- رکود بازار یا تغییر تقاضا: ممکن است پس از سفارش کالا، بازار داخلی دچار رکود شده یا تقاضا برای آن کالا کاهش یابد، به طوری که واردکننده از ترخیص آن منصرف شود.
- ورشکستگی یا مشکلات مالی واردکننده: در مواردی که واردکننده با بحران مالی یا ورشکستگی مواجه شود.
- مشکلات فنی و لجستیکی:
- خرابی کالا در حمل و نقل: آسیب دیدن یا فاسد شدن کالا در طول مسیر حمل و نقل.
- خطای بارگیری/تخلیه: ارسال کالا به مقصد اشتباه یا مشکلات در عملیات بارگیری و تخلیه.
- پیچیدگی‌های فرآیند ترخیص: ناآشنایی صاحب کالا با روند و مقررات گمرکی.
- مشکلات قانونی یا قضایی:
- اختلاف بین شرکا یا ذی‌نفعان: در مواردی که چند نفر در مالکیت کالا شریک باشند و بین آن‌ها اختلاف پیش آید.
- توقیف کالا به دستور مراجع قضایی: کالا ممکن است به دستور مراجع قضایی به دلایل مختلف (مانند دعاوی حقوقی یا مسائل مربوط به مالکیت) توقیف شود.
قوانین و فرآیند مواجهه با کالاهای متروکه در گمرک ایران
قوانین مربوط به کالاهای متروکه عمدتاً در قانون امور گمرکی مصوب ۱۳۹۰ و آیین‌نامه اجرایی آن، و همچنین قانون جمع‌آوری و فروش کالاهای متروکه، قاچاق و ضبطی قطعی یافته مصوب ۱۳۷۳ تبیین شده‌اند.
مراحل و اقدامات گمرک و سازمان اموال تملیکی:
- اعلام متروکه شدن (Notification of Abandonment):
- پس از اتمام مهلت‌های قانونی (و مهلت تمدید)، گمرک مربوطه رسماً کالا را “متروکه” اعلام می‌کند.
- این اعلامیه به صاحب کالا یا نماینده قانونی او (و در صورت مشخص نبودن صاحب کالا، به متصدی حمل و نقل) ابلاغ می‌شود.
- در صورتی که صاحب کالا مشخص نباشد، اعلامیه از طریق روزنامه‌های کثیرالانتشار منتشر می‌شود تا اطلاع‌رسانی عمومی صورت گیرد.
- انتقال به سازمان جمع‌آوری و فروش اموال تملیکی:
- ماده ۳۳ قانون امور گمرکی تصریح دارد که مسئولیت نگهداری و اداره کالاهای متروکه، ضبطی و قاچاق بر عهده سازمان جمع‌آوری و فروش اموال تملیکی است.
- پس از اعلام متروکه شدن، کالا از انبار گمرک به انبارهای تخصصی این سازمان منتقل می‌شود. این انتقال با تنظیم صورتجلسه و رعایت تشریفات قانونی صورت می‌گیرد.
- حق ترخیص کالا توسط صاحب کالا (تا زمان فروش):
- این یک نکته کلیدی است: حتی پس از اعلام متروکه شدن و انتقال کالا به سازمان اموال تملیکی، صاحب کالا تا زمان مزایده و فروش نهایی کالا، حق ترخیص آن را دارد.
- برای این کار، صاحب کالا باید به سازمان اموال تملیکی و سپس به گمرک مربوطه مراجعه کند.
- شرایط ترخیص در این مرحله شامل اظهار قطعی کالا، رعایت کلیه مقررات وارداتی و صادراتی جاری، و پرداخت تمامی وجوه متعلقه است. این وجوه شامل حقوق ورودی، عوارض گمرکی، مالیات‌ها، هزینه‌های انبارداری (از زمان ورود کالا به گمرک تا زمان ترخیص)، و جریمه‌های دیرکرد مربوط به متروکه شدن می‌شود. این جریمه‌ها می‌تواند شامل هزینه‌های انتقال به انبار تملیکی و نگهداری در آنجا نیز باشد.
- فروش کالای متروکه توسط سازمان اموال تملیکی:
- روش اصلی فروش، مزایده عمومی است: کالاهای متروکه که قابلیت فروش دارند، توسط سازمان اموال تملیکی از طریق مزایده عمومی به فروش می‌رسند. این مزایده‌ها به صورت گسترده از طریق وب‌سایت سازمان اموال تملیکی و سایر رسانه‌ها اطلاع‌رسانی می‌شوند.
- کارشناسی و قیمت‌گذاری: قبل از مزایده، کالاها توسط کارشناسان خبره سازمان، ارزیابی و قیمت‌گذاری می‌شوند تا یک قیمت پایه برای مزایده تعیین شود.
- اولویت‌بندی: صاحب کالا (مالک اصلی) نیز می‌تواند در مزایده شرکت کند، اما هیچ اولویتی نسبت به سایر شرکت‌کنندگان ندارد و باید با بالاترین پیشنهاد برنده مزایده شود.
- توزیع عواید حاصل از فروش:
- پس از فروش کالا در مزایده، سازمان اموال تملیکی ابتدا کلیه هزینه‌های دولتی (حقوق ورودی، عوارض، مالیات، جریمه‌ها) و هزینه‌های مربوط به نگهداری و فروش کالا (هزینه‌های انبارداری، هزینه‌های مزایده، کارشناسی و…) را از مبلغ حاصل از فروش کسر می‌کند.
- مابقی مبلغ (در صورت وجود) به عنوان “وجه حاصل از فروش کالای متروکه” به حساب امانی صاحب کالا واریز می‌شود.
- مهلت مطالبه وجه باقی‌مانده:
- صاحب کالا دو سال از تاریخ فروش کالا در مزایده، فرصت دارد تا با ارائه مدارک مثبته مالکیت و هویت، مبلغ باقی‌مانده از فروش را از گمرک یا سازمان اموال تملیکی مطالبه و دریافت کند.
- پس از انقضای این مهلت دو ساله، در صورتی که وجه مطالبه نشود، به درآمد قطعی دولت واریز خواهد شد و صاحب کالا دیگر حقی نسبت به آن نخواهد داشت.
- امحای کالا (در موارد خاص):
- تمام کالاهای متروکه قابل فروش نیستند. کالاهایی که فاسدشدنی، خطرناک، غیرقابل مصرف انسانی یا حیوانی، فاقد ارزش تجاری، یا مغایر با موازین شرعی و بهداشتی/ایمنی باشند، به جای فروش، معدوم (امحا) می‌شوند. این فرآیند تحت نظارت و با رعایت پروتکل‌های بهداشتی و زیست‌محیطی انجام می‌شود.
- مسئولیت‌های قانونی و حقوقی:
- صاحب کالا مسئول هزینه‌های انبارداری و جریمه‌های مربوط به متروکه شدن کالا است، حتی اگر کالا در نهایت امحا شود.
- تیم حقوقی گمرک یا سازمان اموال تملیکی ممکن است در صورت بروز مشکلات خاص، با صاحب کالا وارد تعامل شوند.
آگاهی از این جزئیات برای هر واردکننده یا حتی صادرکننده‌ای که کالایش به دلایلی برگشت خورده و در اماکن گمرکی ایران قرار می‌گیرد، بسیار حیاتی است. عدم توجه به مهلت‌ها و مقررات می‌تواند منجر به از دست دادن کامل کالا و متحمل شدن ضررهای مالی سنگین شود. بنابراین، همکاری با ترخیص‌کاران مجرب و مشاوران حقوقی متخصص در امور گمرکی، راهکاری عقلانی برای پیشگیری از چنین مشکلاتی است.
